Historia

Położenie

Miasto i gmina Bodzentyn leżą w północnej części województwa świętokrzyskiego i w północno-wschodniej części ziemskiego powiatu kieleckiego. Obszar gminy obejmuje fragment centralnej części Gór Świętokrzyskich z częścią Pasma Łysogór i najwyższym wzniesieniem całego obszaru - Łysicą (612 m. n.p.m.).

Tereny miasta i gminy Bodzentyn położone są w rozległej Dolinie Bodzentyńskiej na malowniczo ukształtowanych północnych stokach zachodniej części Pasma Łysogór oraz Pasma Klonowskiego, a także na południowych stokach Wzgórz Michniowsko-Sieradowickich. Obszar gminy jest bardzo atrakcyjny turystycznie ze względu na ukształtowanie terenu i cenne walory przyrodniczo-krajobrazowe. Południowa część leży w obrębie Świętokrzyskiego Parku Narodowego i jego otuliny, północna zaś w Sieradowickim Parku Krajobrazowym. Oprócz tego na terenie gminy utworzono obszar NATURA 2000 Łysogóry PLH260002, a w nim 3 rezerwaty ochrony ścisłej (Łysica, Czarny Las, Mokry Bór), objęto ochroną 3 rezerwaty przyrody żywej: Kamień Michniowski, Wykus, Góra Sieradowska.

Pod względem administracyjnym gmina swym zasięgiem obejmuje miasto Bodzentyn i 23 sołectwa. W gminie mieszka ok. 12 tys. mieszkańców (w tym w mieście ponad 2 tys.). Powierzchnia gminy wynosi 16.032 ha.

Na gruntach Tarczka…

Powstanie Bodzentyna związane jest nierozerwalnie z położoną nieopodal wsią Tarczek. W ówczesnych czasach była to jedna z najstarszych osad targowych na terenach Gór Świętokrzyskich. O fakcie tym decydowało korzystne położenie Tarczka na szlaku wiodącym z Rusi do Krakowa i Sandomierza.

Sprzyjającym rozwojowi był też fakt nadania tych ziem, największym i najbogatszym z feudałów duchownych w Polsce – biskupom krakowskim. Uważa się, że miało to miejsce za czasów panowania Bolesława Chrobrego, po zjeździe gnieźnieńskim w 1000 r., przy fundowaniu biskupstwa krakowskiego.

Nad brzegiem Psarki

Nie wiadomo jakie były powody, dla których biskup Bodzanta Jankowski herbu Róża rezydencję swą z Tarczka przeniósł na nowe miejsce - na wyniosły brzeg Psarki, budując tu nową siedzibę i kościół, a samej osadzie nadając nazwę Bodzentyn (w gwarze ludowej Bożęcin). Prawdopodobnie skłoniła biskupa do tego bliskość szlaków komunikacyjnych i lepsze położenie obronne na rozległym płaskowyżu z pionowymi zboczami otoczonymi rzeką.

Tak więc gdzieś około 1355 r., powstał Bodzentyn na prawie średzkim, jako miasteczko prywatne pozostające własnością biskupów krakowskich do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej. Za sprawą biskupa z Jankowa stał się on ośrodkiem administracyjnym dóbr całego biskupstwa krakowskiego. W założonej przez siebie osadzie Bodzanta wybudował kościół i dwór, zaś pośrodku osady wytyczył rynek wraz z odchodzącą od niego siecią ulic i uliczek, tworząc w ten sposób niezmieniony do dnia dzisiejszego układ urbanistyczny miasta. Następca Bodzanty - biskup Florian Mokrski opasał miasto murami i basztami, a na wzgórzu za kościołem zbudował zamek. Wkrótce po tym miasto uzyskało prawo magdeburskie, a biskup immunitet wyłączający je spod władzy urzędników królewskich.

W 1410 zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło, wyprawiający się na Krzyżaków. Król przyjechał z Łysej Góry i przez dwa dni przebywał na dworze biskupim, przyjmując posłów od książąt pomorskich. Niedługo później miasto zniszczył pożar. Z tego powodu w 1413 biskup Wojciech Jastrzębiec wyjednał od Jagiełły nowy przywilej, w którym król potwierdził prawo magdeburskie.

Największy rozkwit przyniósł Bodzentynowi wiek XV i XVI. Kardynał Zbigniew Oleśnicki odbudował zniszczony przez pożar kościół (1440r.), a miasto dźwignęło się z gruzów.

Za czasów Zygmunta I, gdy władzę w Bodzentynie sprawował biskup Jan Konarski,  przebudowano zamek na styl renesansowy, a kościół otrzymał ufundowany przez Konarskiego słynny tryptyk, dzieło Marcina Czarnego „Zaśnięcie Marii Panny”.

W czasach renesansu dwory świeckich i duchownych stały się ogniskami kultury. Podobnym do nich stała się letnia rezydencja biskupów w Bodzentynie. Dowodem tych czasów jest pobyt Jana Kochanowskiego w bodzentyńskim zamku.

Od połowy XVII w. Bodzentyn podzielił los wielu miast polskich, które w skutek prowadzonej przez szlachtę gospodarki folwarcznej uzależnione zostały od urzędów ziemskich, wskutek czego zaczęły one podupadać. Długotrwałe wojny szwedzkie zakończyły dzieło zniszczenia.

Rok 1789 zakończył rządy biskupów krakowskich w Bodzentynie, a osadę upaństwowiono. Były to jedne z najgorszych lat w historii miasta. Z uwagi na brak środków rozebrany został ratusz, znacznym zniszczeniom uległy też mury obronne miasta i zamek.

W okresie zaborów mieszkańcy Bodzentyna nie byli obojętni na losy kraju, czynnie brali udział w powstaniu listopadowym 1830-31r. Ale dopiero następna insurekcja na trwale wpisała się w dzieje miasta. Manifestacje patriotyczne poprzedzające wybuch powstania styczniowego także i tu odbiły się szerokim echem. Do 100 powstańców z Bodzentyna, na czele których stanął Stefan Bogdański dołączyli bracia Dawidowiczowie wraz z 400 mieszkańcami pobliskiego Suchedniowa. Cios zadano Rosjanom nocą z 22 na 23 stycznia 1863 r. Atak całkowicie zaskoczył zaborców, którzy w obawie przed kolejnymi starciami wycofali się do Kielc podpalając miasteczko. Za swój udział w powstaniu Bodzentyn zapłacił ogromną cenę - wysokie kontrybucje, zesłania na Sybir, systematyczne rabunki miasta, a właściwie osady, bowiem car odebrał Bodzentynowi prawa miejskie. Popowstaniowe represje pogorszyła I wojna światowa, przynosząc ze sobą pożar i epidemię tyfusu.

Duch walki odezwał się w mieszkańcach Bodzentyna i okolicznych miejscowości również w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 r. Znajdował się tu bardzo aktywny ośrodek walk zbrojnych. Już na początku wojny wielu mężczyzn z Bodzentyna i okolic wstąpiło w partyzanckie szeregi. W pobliskich lasach uroczyska „Wykus” walczyły partyzanckie oddziały Świętokrzyskich Zgrupowań Armii Krajowej "Ponury"-"Nurt" majora Jana Piwnika „Ponurego”.

Swój opór przeciwko Niemcom bodzentyniacy często przypłacali życiem swoim lub swoich bliskich. We wrześniu 1942 roku Niemcy zlikwidowali żydowskie getto, a w dniu 1 czerwca 1943 r. hitlerowcy dokonali pacyfikacji Bodzentyna, mordując 39 jego mieszkańców. Wspomnienia z bodzentyńskiego getta opisał w swoich „Pamiętnikach” mieszkający  tu w czasie okupacji żydowski chłopiec Dawid Rubinowicz (zginął w Treblince w 1942r.). Odnalezione po wojnie w Bodzentynie zapiski Dawida zostały opublikowane w wielu krajach świata jako przejmujące świadectwo holokaustu.

Po wojnie Bodzentyn zaczął się stopniowo przeobrażać i rozwijać. W kolejnych latach powstawały nowe budynki oraz wiele instytucji, a tętniące życie i fakt, że stał się Bodzentyn punktem docelowym wielu ludzi chcących załatwić podstawowe sprawy były podstawą, by rozpocząć starania o przywrócenie praw miejskich, co nastąpiło 31 grudnia 1994 r.

Bodzentyn, jak przystało na wiekowe miasto posiada szereg zabytków, które przypominają jego historię.

Układ urbanistyczny

Usytuowany na północ od Masywu Łysogór Bodzentyn otrzymał już na początku swej lokacji bardzo wyraźny układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem.

Tworzy on ważny element w ogólnym zarysie miejscowych zabytków. Układ ten składa się z dwóch zespołów, jednak bardzo odrębnych czasowo: zespół starszy został wytyczony zaraz po nadaniu praw miejskich dla Bodzentyna w II połowie XIV w. i mieścił się w pobliżu Kościoła Parafialnego. Stanowiły go rynek i okoliczne ulice dawniej otoczone murami. Poza te mury miasto wyszło już w XVI w., kiedy to zbudowano tam kościół Św. Ducha i szpital.

Rozwój miasta i konieczność jego powiększania sprawiły, że w Bodzentynie powstało nowe miasto - drugi zespół urbanistyczny, którego powstanie datuje się na wiek XIX. 

Drugi - do dziś nazywany „dolnym” - rynek zlokalizowano wzdłuż kilku ulic wylotowych i dawniejszych dróg gospodarczych. W odróżnieniu od zwartej i regularnej zabudowy starego miasta, nowe charakteryzowała luźna zabudowa.

Bodzentyn  obecnie

Atrakcyjne położenie gminy Bodzentyn, bogactwo walorów środowiska przyrodniczego, piękne krajobrazy, jak również ciekawa historia miasteczka oraz obecność terenów chronionych wyznaczyły kierunek rozwoju gminy w stronę turystyki, agroturystyki, ekologii i rekreacji. Na terenie gminy zarejestrowanych jest obecnie ponad 50 gospodarstw agroturystycznych – najwięcej w całym województwie świętokrzyskim. Do rozwoju turystyki przyczyniają się inwestycje w infrastrukturę, gastronomię, miejsca do wypoczynku i spędzania czasu wolnego, organizacja różnego rodzaju imprez kulturalnych i rozrywkowych. Do atrakcji turystycznych oprócz zbiornika wodnego w Wilkowie można zaliczyć wyciąg narciarski „Baba Jaga” na Miejskiej Górze w Bodzentynie. Trasa zjazdowa o długości 650 m jest naśnieżana, oświetlona i ratrakowana.  Różnicę poziomów 90 m pokonuje się wyciągiem orczykowym.
Bodzentyn słynie z targów końskich, bodaj największych w Europie Środkowej. W każdy poniedziałek zjeżdżają się tu kupcy z całej Polski, ze Słowacji, Czech, Włoch.

W Bodzentynie znajduje się siedziba dyrekcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Teren  parku został objęty ochroną w ramach Sieci Natura 2000. Programem tym obejmowane są najrzadsze i najcenniejsze ekosystemy i gatunki Europy.

W Bodzentynie mieści się też Zarząd Związku Gmin Gór Świętokrzyskich. Związek tworzy 10 gmin położonych w sercu Gór Świętokrzyskich: Bieliny, Górno, Łagów, Masłów, Nowa Słupia, Waśniów, Zagnańsk, Łączna, Suchedniów, Bodzentyn. Działania Związku ukierunkowane są na ekologię i turystykę.

Ukształtowanie terenu sprzyja rozwojowi turystyki pieszej i rowerowej. Turystów przyciągają przebiegające przez najbardziej atrakcyjne zakątki gminy szlaki turystyczne. Szczególną popularnością cieszy się trasa ze Świętej Katarzyny ku Łysicy obok źródełka i kaplicy Św. Franciszka, aż do świętego Krzyża prowadząca przez teren ŚPN. W obrębie Łysicy występują tak charakterystyczne dla regionu świętokrzyskiego rozległe rumowiska skalne - gołoborza.

Do atrakcji kulturalnych Bodzentyna można zaliczyć: Marsz Szlakiem Powstańców Styczniowych, przegląd zespołów jasełkowych i kolędniczych oraz małych form teatralnych, igrzyska sportowe młodzieży szkolnej, wyścig kolarski "Szlakiem Walki i Męczeństwa Wsi Polskiej" czy też coroczne uroczystości na Wykusie ku czci żołnierzy Świętokrzyskich Zgrupowań AK majora J. Piwnika "Ponurego" oraz organizowany wiosną „Festiwal Wędrowania”. Najbardziej znaną imprezą, przyciągającą tłumy uczestników są organizowane corocznie w pierwszy weekend lipca Dni Bodzentyna. Dwudniowe występy gwiazd polskiej estrady, zespołów ludowych i młodzieży, towarzyszące im konkursy, wystawy prac artystycznych, a na zakończenie wspaniały pokaz sztucznych ogni - zapewniają udaną zabawę zarówno mieszkańcom gminy jak i licznym przyjezdnym gościom. U stóp ruin zamku bawi się wówczas kilka tysięcy osób.

Imprezy kulturalne i okolicznościowe uświetniają występy miejscowych zespołów folklorystycznych "Leśnianie" i "Wzdolanie". Atrakcją jest także działająca od 1928 r. orkiestra dęta przy OSP w Bodzentynie, zdobywająca liczne nagrody  na wielu przeglądach i festiwalach o zasięgu regionalnym i ogólnokrajowym.  

Źródło: bodzentyn.pl/inf.własna